Pier Paolo Pasolini

Poetą, pisarzem, malarzem, pisał eseje polityczne i filozoficzne… I przy okazji był też reżyserem filmowym, scenarzystą, parę razy aktorował czy operował kamerą. Na dodatek reżyserowanie szło mu tak, że ciężko jest mi go faktycznie nazywać reżyserem. A przynajmniej tak bardzo, w jakim to stopniu ktoś może nie być reżyserem, nadal tworząc filmy i za nie odpowiadając. Ciężko będzie mi to wytłumaczyć, ale spróbuję, jednak najpierw po prostu zaznaczę: gdy teraz piszę o Pasolinim, to piszę tylko o samym reżyserze.

Może gdy zajmował się innymi dziedzinami sztuki, to wtedy wyglądało to inaczej, ale sądząc po dorobku filmowym, to był wyłącznie artystą ogólnym, niezainteresowanym samym językiem danej dziedziny (filmu czy innym). Rozumiem przez to, że jego decyzją reżyserką było np. zatrudnić amatorów do ról aktorskich, bo w ten sposób jego obraz zyska *coś-tam*. I na tym koniec. Reżyser powinien być zainteresowany jeszcze tym, czy w ogóle *coś-tam* osiąga w ten sposób, ale u Pasoliniego tego się nie znajdzie. A to i tak zbyt wysokie wymagania, bo utwory tego człowieka zawodzą w każdy możliwy sposób. Jestem świadomy, że przyjęło się to akceptować i o tym nie mówić, ale jego filmy są źle zagrana, zmontowane, nakręcone i wyreżyserowane. Przy czy „źle” to nawet nie jest odpowiednie słowo, bo one są na granicy w ogóle bycia zagranymi, zmontowanymi i tak dalej. To, że ktoś jest przed kamerą nie znaczy, że grają. To, że ktoś połączył dwa kawałki taśmy nie znaczy, że dokonał montażu – i tak dalej. A to też jeszcze drobiazg wobec prostego faktu, że Pasolini przy pomocy filmów nie jest w stanie przekazać nawet podstawowych informacji o swoim utworze: dlaczego coś ktoś robi, dlaczego coś się stało, kto kim jest, jaki jest związek przyczynowo skutkowy między dwoma elementami, no absolutnie cokolwiek. Wszyscy znamy historię Edypa, ale spróbujcie obejrzeć wersję Pasoliniego z punktu widzenia kogoś, kto nie zna tej opowieści – taka osoba nie będzie w stanie czegokolwiek zrozumieć. Ostatnim filmem, jaki widziałem od niego, było Salo – i już się przygotowałem na zapas, poczytałem o libertynizmie, Salo, Włoskiej Republice Socjalnej, synopsis fabuły. Dzięki temu wiedziałem, że zbierają tam równą ilość mężczyzn i kobiet, dlatego gdy jeden facet ucieka i go zabijają, to by było równo, zabijają też jedną kobietę. Jak to wygląda w samym filmie? Może jak policzycie sami, to dojdziecie, że liczba „powołanych” jest równa, a kamera nawet niespecjalnie się na nich skupia, zresztą wyglądają identycznie i próby liczenia raczej nic by nie dały. Czy więc kobietę zabijają chociaż zaraz po zabiciu mężczyzny? Nie, to są wydarzenia strasznie od siebie oddalone, opatrzone jeszcze mętnym komentarzem, który przybliża wyjaśnienie morderstwa tak, jakby za cholerę nie chciał niczego wyjaśniać. I to wszystko w filmie, który sam w sobie jest pozbawiony logiki, spójności czy czegokolwiek ludzkiego.

Właśnie, ludzkiego. Na ekranie filmów Pasoliniego zobaczymy osoby ludzko-podobne, a przynajmniej takie, jakim je Pasolini widział. A to naprawdę rozległy temat, co to jednak oznacza w praktyce? Cóż, jego sztuka opiera się na komentowaniu człowieczeństwa, które nie istnieje. Zawsze oglądamy tylko jakieś gotowe figury, które uosabiają jego tezę, chociaż na ekranie nikt do tej tezy nie dochodzi, nie udowadnia jej, tylko przechodzi od razu dalej, a raczej zderza się natychmiast ze ścianą i stoi w miejscu przez resztę produkcji. Chyba że biorąc obecność takich figur w filmie traktować jako udowodnienie tezy. Wrócę do Salo: tutaj zaczynamy od osób przy władzy, które chcą więcej władzy, dlatego urządzają orgię, gdzie będą wyduszać człowieczeństwo, bo tylko w ten sposób będą mogli jeszcze czuć… właściwie cokolwiek. No i fajnie, mam tylko pięć podstawowych pytań na sam początek: dlaczego, dlaczego, dlaczego, dlaczego i dlaczego? Bez tego nie możemy przecież mówić o tworzeniu sztuki. Film niby komentuje faszyzm i co tam jeszcze, ale gdzie to jest? W filmie czy w wywiadach z Pasolinim? A jeśli, to co film o tym mówi? Do jakich wniosków dochodzi? Czy w ogóle nie dochodzi, bo artysta doszedł do nich poza filmem?

Reżyserem więc był żadnym, artystą marnym – jeśli za artystę weźmiemy osobę, która przy pomocy sztuki potrafi opowiadać o wartościach, przedstawiać je w abstrakcyjnym środowisku np. filmu i podjąć w ten sposób jakiś temat, który będzie stanowiskiem w jakiejś sprawie. Powtórzę jednak: artystą filmowym. Tworzył też inne rodzaje sztuki. I powiem wam: chcę przeczytać eseje Pasoliniego Po ludobójstwie. Eseje o języku, polityce i kinie, bo chcę sobie sam wyrobić opinię. Internet dostarcza cytatów wypowiedzi tego człowieka, z których wyłania się obraz człowieka przestraszonego tego, o czym mówi, więc unika szczegółów. „Przed człowiekiem stoją tylko dwie możliwości: albo wyrazi samego siebie i umrze, albo pozostanie nieśmiertelnym, ale niemym.”; „Umrzeć jest absolutną koniecznością, ponieważ dopóki żyjemy, jesteśmy pozbawieni sensu. Jedynie dzięki śmierci nasze życie jest wykorzystane do wyrażenia siebie.”, „„Wolność”. Po namyśle zrozumiałem, że owo tajemnicze słowo w istocie rzeczy nie oznacza nic innego jak tylko… „wolność wyboru śmierci”.” W jego tezach brak jest drogi, jak doszedł do takich wniosków – wnioski stawia jako diagnozy, co natychmiast wykorzystuje do wytyczenia konsekwencji w kolejnych zdaniach. „Zrozumiałem, że A to B, dlatego C nie może być D”. Chcę wierzyć, że to tylko przykuwające uwagę fragmenty esejów, gdzie ta droga jest przedstawiona. W poniższym filmiku prowadzący wywiad pyta Pasoliniego o to, jakich ludzi kocha. Pasolini odpowiada, ale udziela odpowiedzi na zupełnie inny temat, wchodząc w politykę i inne, unika odpowiedzi niemal naturalnie. I czuję, że tylko ja to zauważyłem, bo widzę w nim człowieka.

Piszę to wszystko jednak z obawą – w końcu Pier Paolo Pasolini był kimś więcej: skandalistą, legendą, mitem, zagadką, a ja tylko piszę o nim jako reżyserze. Czy to wystarczy? Cóż, do tej pory nie miałem tego problemu, pisząc o innych artystach. Zastanawia mnie tylko etykieta skandalisty – bo nie widzę w jego filmach nic gorszącego. Salo jeszcze mogę zrozumieć, chociaż zastosowane tam sztuczki są marne jak na dzisiejsze standardy (jedzenie kupy, ale pokazane przez lornetkę – jedzenie gwoździ, ale po pięciu cięciach i widać jedynie krew cieknącą z policzka, nawet jej nie bandażują czy coś, po prostu ją boli przez sekundę i koniec sceny), na dodatek jest ich pięć na cały seans – przez resztę czasu siedzą i gadają. Włóczykij miał bulwersować, inne filmy też… Tylko jak o tym czytam, to więcej mówi o samych ówczesnych Włoszech, niż o filmie. Pewnych rzeczy nie można było pokazywać, inne trzeba było pokazywać i wyznawać, Pasolini tego nie robił i mamy ból dupy polityków, szlachty i kleru. Nuda. Czytam, że niby reżyser z uczuciem pozytywnym przedstawia protagonistę Włóczykija, gdy tymczasem ja nie czułem w ogóle, by reżyser mnie przekonywał do czegokolwiek (może dlatego, że nie umiał, nie chciał, nie myślał o widzu?). Zobaczyłem żałosnego człowieka prowadzącego marny żywot, który umarł i chuj z nim. Gdzie tu pochwała?

Ale tak to już jest z tym reżyserem. Jakoś wszystko u niego się akceptuje i pochwala w powszechnym dialogu, o popełnionych przestępstwach się milczy. Pytanie tylko, czy to mówi więcej o nim, czy o krytykach?