Agnieszka Holland

Socha pracował w czasie wojny w kanałach pod Lwowem, pewnego razu natknął się na uciekających tamtędy Żydów. Najpierw ci przekonali go zegarkiem, by ich nie wydał. Następnie on zaproponował im, że im pomoże się ukryć – za opłatą. Zgodzili się, choć mu nie zaufali. Tak zaczyna się ten dłużący się, wypruty z charakteru oraz dramaturgii film.

W tym filmie błędy są bardzo podstawowe: miejsce akcji jest podane na samym końcu, przez resztę filmu byłem przekonany, że oglądam Warszawę gdy tak naprawdę był to Lwów. Czas akcji również trudno mi podać: notka na końcu podaje, że Socha ukrywał Żydów przez 14 miesięcy. Jeśli miałbym to ocenić na podstawie samego filmu, to dla mnie mogli tam siedzieć góra tydzień. Świat filmu? Niby wystarczy powiedzieć, że to II Wojna Światowa i żydowskie getto, ale jednak chciałbym pokazania większej ilości scen bym wczuł się w klimat okupacji i terroru – z tym jednak cienko. Kilka scen na krzyż służących tylko za mechaniczny przerywnik – kobieta podąża ulicą, spojrzy się gdzieś, zobaczy że zastrzelono tam kogoś, ona pójdzie dalej, tam kogoś wyrzucą przez okno, i tak dalej. Brak w tym emocji, te elementy umieszczono bo być muszą, bez zastanowienia się, czy spełniają swoją funkcję.

Realizmu również za wiele w tym filmie nie ma. Z kanału można wyjść kiedy się chce, z kim się chce, nie trzeba wcześniej się choćby rozglądać by nie wpaść na patrol dla przykładu. Ukrywanie Żydów jest karalne, ale można o tym rozmawiać głośno nawet zaraz po odejściu od szefa-nazisty, albo przy obiedzie gdy dziecko słyszy (jakie jest prawdopodobieństwo, że to dziecko się wygada przy Hitlerowcach?). W innej scenie przeniosą się do kanału pod kościołem, gdzie będą musieli mówić bardzo cicho by ich nie usłyszeli. A zaraz potem nastąpi scena porodu. Tak, na pewno matka będzie cicho w tym czasie, a dziecko wcale nie będzie zachowywało się głośno przez pierwsze kilka miesięcy życia. Bo w końcu oni nie chcą, by ich znaleziono, prawda? To nie tak, że powinni się przenieść czy coś.

Wobec takich scen uwierzenie właściwie w cokolwiek w tym filmie jest bardzo trudne. Nie poczułem klaustrofobii kanałów (oślepiająca biel po wyjściu z nich na koniec wcale mi tego nie rekompensuje), nie czułem że bohater jest w niebezpieczeństwie, albo, że jego podopiecznym grozi śmierć. W ciemności to bardzo lekki obraz wojny – może w tych kanałach nie ma za dużo miejsca i trzeba się przyzwyczaić do smrodu, ale poza tym to większych problemów nie ma, a i te które są przestają mieć znaczenie po kilku minutach.

Jakby tego było mało, jest to film bez mała frustrujący. Cała grupa Żydów była trudna we współpracy – kobiety miały fochy a mężczyźni bardzo dużo krzyczeli i szamotali się. Przed ucieczką jeden z nich uprawiał z jakiegoś powodu seks z inną kobietą na oczach córki i żony (które udawały, że tego nie widzą), a gdy doszło do ucieczki żonie zebrało się na postawienie ultimatum („albo ona albo ja! Wybieraj” – mąż odparł: „To nie czas na takie sceny”, wyjątkowo trafne). W trakcie ucieczki jedna kobieta krzyknęła: „Nie, nie chce mi się”, inna już w kanałach oznajmiła: „Ja chcę wracać! Ja chcę!”. Gdy jednak ktoś zaproponuje „Może byśmy się jakoś zorganizowali, zastanowili…” to od razu zostanie zakrzyczany przez resztę („Kto cię mianował naszym przywódcą?!”). Socha do końca nie zdobył zaufania Żydów, choć nie dlatego że się nie starał – był do końca lojalny wobec nich i trzymał się umowy bez względu na wszystko. Po prostu za każdym razem gdy ten do nich przyjdzie oni potrzebowali złapać go, przydusić, pogrozić bronią, nakrzyczeć… Ale chyba tylko dlatego, że scenariusz nie przewidział bardziej subtelnych tudzież nieprzedramatyzowanych zagrań, dzięki którym uznałbym ich za ludzi zdrowych na umyśle. Mieli być przestraszeni i nieufni, ale wyglądają ostatecznie jak małpy z bronią. Miałem mieć nadzieję, że zostaną uratowani i wyjdą z tego cało – zamiast tego miałem wątpliwości, czy ci ludzie dadzą sobie radę w normalnym świecie. Obstawiałbym raczej, że wybiją się sami po tygodniu.

Wobec takiego stanu rzeczy główny bohater jest wręcz idealny. Leopold Socha w tym filmie to mało znaczący człowiek, który stara się przetrwać wojnę i zapewnić byt sobie oraz rodzinie, a Żydom pomaga tylko z uwagi na pieniądze (które i tak w większości wydaje na jedzenie dla nich samych), jednak w pewnym momencie zacznie się zastanawiać czy warto pomagać ludziom, których nie stać nawet na „Dziękuję za to, co dla nas robisz, panie Socha”. Na nieszczęście inwencji scenarzystom starczyło tylko na tą jedną postać (na dodatek tylko na wstępny zarys, jej dalszy rozwój to już kpina), bo reszta bohaterów tej historii poza imieniem chyba nie miała niczego więcej. Obstawiam nawet, że w samym scenariuszu przez większą część pracy nad filmem byli po prostu ponumerowani: Hitlerowiec #1, Hitlerowiec #2, Żyd #1, Żydowskie dziecko #1 itd. Najgorzej jest jednak z postacią żony Sochy, która praktycznie w każdej scenie ma inną osobowość (raz popiera męża w jego działaniu, raz nie, zależy od humoru scenarzysty).

Niemniej, trzeba oddać filmowi: rola Więckiewicza jest bardzo dobra, a zdjęcia w ciemności wykonano tak, by widz nie czuł się przygnieciony ciemnością, osiągając to dzięki dynamicznemu montażowi, bez korzystania ze sztucznego oświetlenia. Film ma też kilka naprawdę dobrych scen – świetnie zainscenizowanych, klimatycznych a nawet i realistycznych. Ale zaraz potem następuje z 10 scen, które tylko mogłyby być dramatyczne, dając ogólne wrażenie niewykorzystanego potencjału (choćby wspomniana scena rodzenia dziecka).

Tak piszę o tym filmie, jakbym nie do końca zdawał sobie sprawę z tego, że nie jest to historia fikcyjna. Jednak jestem tego jak najbardziej świadomy. Problem w tym, że Holland oparła swój film na prawdziwej historii i prawdziwych ludziach, a ja nie uwierzyłem w ani jedną scenę.